António Guterres

I.
Globalisering maakt duidelijk hoe onderling verbonden en afhankelijk we wereldwijd zijn en hoe belangrijk het is om ethische principes hoog te houden. De vluchtelingencrisis heeft aangetoond dat de politiek in Europa niet langer losstaat van conflicten en oorlogen in het Midden-Oosten. De wereldwijde klimaatverandering maakt op dramatische wijze duidelijk dat economische groei hand in hand moet gaan met het welzijn van mens en milieu. En naast mondiale ecologische, economische en sociale kwesties is de strijd voor meer rechtvaardigheid en tegen honger en armoede in de wereld een uitdaging voor de geïndustrialiseerde beschaafde samenleving.
Europa beweert zijn waarden en belangen te beschermen en te bevorderen in zijn betrekkingen met zijn continentale buren, bij te dragen aan vrede, veiligheid en duurzame mondiale ontwikkeling, solidariteit en wederzijds respect tussen volkeren te handhaven, bij te dragen aan vrije en eerlijke handel, aan de uitroeiing van armoede en de bescherming van mensen, en de beginselen van het Handvest van de Verenigde Naties hoog te houden.
Deze doelen, die gericht zijn op een vreedzame, multilaterale en verenigde wereld, komen overeen met een samenlevingsmodel dat wordt vertegenwoordigd door de twee grote vredesprojecten van onze tijd, de Europese Unie en de Verenigde Naties; een samenlevingsmodel dat zich net zo goed verzet tegen unilateralisme, egoïsme en isolationisme als tegen staatscontrole, nationalisme en populisme die de vrijheid bedreigen.
Sinds begin 2017 is de voormalige Portugese premier António Guterres, de eerste Europeaan in meer dan 30 jaar, verantwoordelijk voor het werk van de Verenigde Naties. Guterres handelt nu op basis van de gemeenschappelijke waarden en overtuigingen die de Europese Unie voor zichzelf heeft geformuleerd in de complexe wereld om pluralisme, tolerantie en dialoog, grensoverschrijdende samenwerking en bovenal vrede, vrijheid en democratie te implementeren.
Een dergelijk streven is niet zonder tegenslagen.
De Raad van Bestuur van de Vereniging voor het uitreiken van de Internationale Karelsprijs van Aken moedigt de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, Antonio Guterres, echter aan voor een dergelijke belangrijke inzet en kent hem de Internationale Karelsprijs van Aken 2019 toe als erkenning voor zijn inspanningen om de multilaterale samenwerking op basis van de waarden en doelstellingen van de Europese Unie en de Verenigde Naties nieuw leven in te blazen en te consolideren.
“Alles waar we als menselijke gemeenschap naar streven - waardigheid, hoop, vooruitgang en welvaart - hangt af van vrede. Maar vrede hangt af van ons.” Guterres zei dit op 1 januari 2017 bij de start van zijn ambtstermijn bij de VN. Hij riep op tot solidariteit en compassie in het dagelijks leven, dialoog en respect over politieke scheidslijnen heen.

“Het benoemen en verslaan van politiek populisme, racisme, xenofobie en radicaal extremisme - dat is waar ik al mijn hele leven voor sta”, benadrukte Guterres in zijn kandidatuur om secretaris-generaal van de Verenigde Naties te worden en kreeg - voor veel commentatoren verrassend snel - de goedkeuring van de Veiligheidsraad en de Algemene Vergadering van de VN. Volgens waarnemers was het in een gemeenschap van staten die wordt gekenmerkt door spanningen tussen Noord en Zuid misschien wel een voordeel dat de Portugees een grondige kennis heeft van de knelpunten in de wereld en zeer vertrouwd is met de behoeften van armere landen en ontwikkelingslanden.

II.
António Guterres is geboren op 30 april 1949 in Santos-o-Velho, Lissabon. Hij studeerde op 22-jarige leeftijd af in elektrotechniek aan de Technische Universiteit in de Portugese hoofdstad.
Na de Anjerrevolutie in 1974 sloot hij zich aan bij de Socialistische Partij (PS) van Mário Soares, die een belangrijke bijdrage leverde aan de democratisering van Portugal, en was hij in 1974/75 minister van Industrie. In 1976 won hij zijn eerste zetel in het parlement van Lissabon. Van 1981 tot 1983 zat hij ook in de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa, waar hij sterk betrokken was bij kwesties op het gebied van migratie- en vluchtelingenbeleid. Aan het eind van de jaren tachtig nam hij het voorzitterschap van de parlementaire fractie van de PS over en in 1992 nam hij als secretaris-generaal ook het voorzitterschap van de Portugese Socialistische Partij over.
Drie jaar later, nadat de PS 112 van de 230 zetels in de Kamer van Afgevaardigden had gewonnen, werd Guterres in oktober 1995 premier en vormde hij een minderheidsregering - die stabiel bleek te zijn. Portugal zette vervolgens koers naar de monetaire unie en was een van de elf EU-lidstaten die op 1 januari 1999 de euro invoerde.
Hoewel de PS bij de parlementsverkiezingen van 1999 opnieuw net geen absolute meerderheid haalde, werd Guterres in zijn ambt bevestigd. In de eerste helft van 2000 gebruikte de regeringsleider, die door de media soms wordt omschreven als een “pragmatische utopist”, het Portugese voorzitterschap van de Raad om het debat over een nieuwe verdragsgrondslag voor de EU te versnellen en was hij een van de pioniers van het zogenaamde “proces van Lissabon”, dat van de Unie de belangrijkste op kennis gebaseerde economische ruimte ter wereld moest maken. Zijn duidelijke doel was meer Europa: “Meer Europa in het economisch en sociaal beleid [...] Meer Europa in het buitenlands beleid en in het gemeenschappelijk veiligheids- en defensiebeleid [...] Meer Europa in de ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid [...] Meer bevoegdheden en verantwoordelijkheden op Europees niveau, zij het met een subsidiariteitsconcept dat [...] een grotere betrokkenheid van de nationale staten en een grotere diversificatie mogelijk maakt om de diversiteit in de Europese ruimte te behouden, vooral op cultureel gebied.”
Guterres, die op Europees niveau zeer gerespecteerd werd, trok thuis de consequenties van een PS-nederlaag bij de lokale verkiezingen eind 2001. Hij trad af als partijleider en regeringsleider en werd vervangen door de nieuwe premier José Manuel Barroso na vervroegde verkiezingen in het voorjaar van 2002. Internationaal bleef Guterres, die al had geprobeerd te bemiddelen in de conflicten in Oost-Timor en Angola, een veelgevraagd adviseur en bleef hij invloedrijk als voorzitter van de Socialistische Internationale (1999-2005).
Het was dan ook geen verrassing dat de “populaire figuur met goede connecties” (DW, 21 juli 2005) op voorstel van de toenmalige secretaris-generaal van de VN, Kofi Annan, met ingang van 15 juni 2005 werd benoemd tot Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor vluchtelingen.

III.
Als “hoeder” van het Vluchtelingenverdrag van Genève was de Portugees voortaan verantwoordelijk voor de bescherming van vluchtelingen en de nobele taak ervoor te zorgen dat de mensenrechten en de menselijke waardigheid van hen die bescherming zoeken, worden gerespecteerd en dat het beginsel van non-refoulement wordt nageleefd (volgens hetwelk geen van de verdragsluitende staten “een vluchteling op welke wijze dan ook zal uitzetten of terugsturen buiten de grenzen van gebieden waar zijn leven of vrijheid wordt bedreigd op grond van zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging”).
Veel landen, vooral die landen die direct grenzen aan conflictgebieden, zijn echter niet in staat om zelf een groot aantal vluchtelingen op te vangen en te beschermen en om een eerlijke asielprocedure uit te voeren. Het UNHCR-personeel zet zich daarom niet “alleen” in om ervoor te zorgen dat internationale overeenkomsten ten gunste van vluchtelingen op grote schaal worden verspreid en door regeringen worden nageleefd. Bovenal ondersteunt de Commissie ook de gastlanden bij het verlenen van humanitaire noodhulp. Voor veel mensen die bescherming zoeken, zijn UNHCR-vluchtelingenkampen de eerste veilige halte waar ze voedsel, schoon water, onderdak en de eerste medische verzorging krijgen.
De Herculestaak waarvoor de Commissaris voor de Vluchtelingen staat en wat Guterres zelf een “paradigmaverschuiving [...] een tijdperk waarin de omvang van de wereldwijde vlucht en ontheemding en de antwoorden die nodig zijn om daarmee om te gaan alles wat daarvoor is geweest in de schaduw stellen” noemt, wordt duidelijk als je beseft dat het aantal vluchtelingen tijdens zijn tienjarige ambtstermijn dramatisch is gestegen van ongeveer 38 miljoen in 2005 tot meer dan 60 miljoen mensen in 2015.
Guterres voerde structurele en organisatorische hervormingen door en verdrievoudigde het werkvolume van de UNHCR. Tegelijkertijd verhoogde de Portugese politicus de politieke druk en riep hij op om “serieus na te denken over toekomstperspectieven die verder gaan dan de onmiddellijke inspanningen om de vluchtelingencrisis in Europa aan te pakken. [...] Er moet veel meer worden gedaan om conflicten te voorkomen en een einde te maken aan de oorlogen die zovelen dwingen hun huizen te verlaten. De buurlanden van de conflictgebieden, waar negen van de tien vluchtelingen wereldwijd wonen, moeten veel meer worden gesteund, ook met de nodige financiële middelen.”

IV.
De verkiezing van de Europese Guterres tot secretaris-generaal van de VN moet ook worden gezien als een toezegging van de internationale gemeenschap om de grote taak op zich te nemen om mensen die burgeroorlog, honger en ellende ontvluchten een perspectief te bieden en tegelijkertijd de oorzaken van de vlucht in de landen van herkomst effectief te bestrijden en de wereldwijde migratie als geheel in goede banen te leiden.
Deze doelen worden ook gediend door het Global Compact for Safe, Orderly and Regular Migration en het Global Compact for Refugees, waarover is onderhandeld tijdens Guterres' jonge ambtstermijn en waarmee de overgrote meerderheid van de VN-lidstaten heeft ingestemd.
Het vluchtelingenpact streeft in wezen vier doelen na: de druk op de gastlanden verlichten, de onafhankelijkheid van vluchtelingen vergroten, de toegang tot opvangprogramma's in derde landen uitbreiden en de voorwaarden voor een veilige en waardige terugkeer in de landen van herkomst bevorderen.
Het migratiepact is de eerste intergouvernementele overeenkomst die tot stand is gekomen onder de paraplu van de Verenigde Naties en waarin de meest uiteenlopende aspecten van het wereldwijde migratiebeheer aan bod komen. Het pact houdt vooral rekening met het feit dat migratiebewegingen niet langer alleen op nationaal niveau kunnen worden beheerd, maar alleen op mondiaal niveau kunnen worden aangepakt.
Guterres roept op tot “meer actie en meer ambitie” van de internationale gemeenschap - zowel op het gebied van vluchtelingen- en migratiebeleid als bij het aanpakken van “de grootste uitdaging van onze tijd”: klimaatverandering.
De wereld dreigt het “point of no return” te passeren op het gebied van klimaatverandering, met verwoestende gevolgen voor de mensen op deze planeet en de natuurlijke systemen die hen in stand houden [...] De belofte die de staatshoofden drie jaar geleden bij het klimaatakkoord van Parijs hebben gedaan, was echt het absolute minimum om de ergste gevolgen van klimaatverandering te voorkomen”, benadrukt hij, en hij dringt er bij de staten op aan om krachtiger en met een groter gevoel van urgentie op te treden tegen de ‘directe existentiële dreiging’ van klimaatverandering. “Simpel gezegd: we moeten de uitstoot van dodelijke broeikasgassen afremmen en klimaatbescherming bevorderen”, want klimaatverandering is nu al ‘een kwestie van leven of dood’ voor veel mensen en zelfs hele landen, zoals Guterres de deelnemers aan de Wereldklimaatconferentie in Katowice, Polen, een paar weken geleden smeekte.

Het zijn dit soort pleidooien die indruk maken op Guterres en waardoor hij gehoord wordt. Als secretaris-generaal van de Verenigde Naties heeft hij geen macht in de traditionele zin van het woord. Het zijn eerder de overtuigingskracht en de persoonlijkheid van deze “man met visie, hart en actie” (volgens Federica Mogherini, de hoge vertegenwoordiger van de EU voor buitenlandse zaken) die de woorden van Guterres gewicht geven - op een moment dat een opleving van multilaterale samenwerking zo dringend nodig is omdat, volgens Guterres, “zelfs in democratieën het vertrouwen in hun eigen instellingen, in regeringen en de media afneemt. Wantrouwen en angst nemen toe. Ook in Europa geloven mensen dat het beter is om de deuren - dat wil zeggen de grenzen - te sluiten. Toch weten we dat deze weg leidt naar de doodlopende weg van de geschiedenis. Willen we de gevolgen van de klimaatverandering alleen aanpakken? De uitdagingen van de digitalisering van de wereld en kunstmatige intelligentie, die alles wat we tot nu toe kenden zullen ontwrichten? De structuur van hele samenlevingen zal volledig veranderen. Hoe complexer de wereld, hoe groter de risico's, hoe meer eenheid we nodig hebben. En de Verenigde Naties bieden het platform om gemeenschappelijke belangen te ontwikkelen.” (Stern, 25.2.2018)

V.
In een tijd waarin universele rechten in toenemende mate worden ondermijnd en democratische beginselen onder druk komen te staan, eert de Raad van Bestuur van de Vereniging voor de toekenning van de Internationale Karelsprijs van Aken de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, António Guterres, als uitmuntend voorvechter van het Europese samenlevingsmodel, voor pluralisme, tolerantie en dialoog, voor open samenlevingen gebaseerd op solidariteit, voor de versterking en consolidatie van multilaterale samenwerking en voor een gemeenschap van staten die de existentiële uitdagingen van de 21e eeuw effectief kan aangaan, in het bijzonder de noodzaak om de belangen van iedereen tegen elkaar af te wegen. De prijs is bedoeld als aanmoediging en steun voor open samenlevingen met dialoog, voor het versterken en consolideren van multilaterale samenwerking en voor een gemeenschap van staten die de existentiële uitdagingen van de 21e eeuw effectief het hoofd kan bieden, in het bijzonder het in evenwicht brengen van de Noord-Zuidkloof en het beschermen van onze natuurlijke hulpbronnen.
De prijsuitreiking moet een aanmoediging zijn voor iedereen die de rol van Europa in de wereld wil versterken door zich in te zetten voor vrede, begrip, sociale en territoriale cohesie van volkeren en het welzijn van mensen.